Ambit
w budowlach sakralnych obejście wokół prezbiterium ramienia transeptu
Absyda (apsyda)
Otwarta do wnętrza dobudówka o planie półkolistym lub wielobocznym, kończąca prezbiterium, nawę, kaplicę lub dodana do ramienia transept.
Aediculum
Obramienie drzwi, okna, nagrobka itd. w formie segmentu porządku architektonicznego o dwóch półkolumnach lub pilastrach, zwieńczonego frontone.
Alkierz
Pierwotnie małe pomieszczenie w narożu budynku, później również mała, wyodrębniona w bryle narożna dobudówka (zwłaszcza dworu szlacheckiego)
Alkowa
Wnęka, w której stoi łóżko, ozdobnie wydzielona z pokoju sypialnego
Arabeska
Linearny ornament o motywach wici roślinnej.
Archiwolta
Profilowane, często ozdobne obramienie łuku - głównie nad portalami.
Arkada
Łuk wsparty na filarach lub na kolumnach.
Atlant
Postać męska podtrzymująca belki stropu, okapu, balkonu itp.
Attyka
Niska ścianka ponad gzymsem koronującym budynek, rozwiązywana jako balustrada bądź zasłona poddasza; do drugiego rodzaju należy tzw. attyka polska, składająca się z rozczłonkowanej wnękami ścianki (fryz) oraz dekoracyjnego zwieńczenia (grzebień) z ozdobnego blankowania, wolut, obelisków, posągów itd.
Baptysterium
Chrzcielnica, wyodrębniona część do obrządków chrzcielnych.
Basteja
Nowożytna budowla obronna; przysadzista o dużej średnicy, zwykle okrągła lub wieloboczna, flankująca inne basteje i łączące je mury.
Bastion
Nowożytna budowla obronna; przysadzista, pięcioboczna o głównej pozycji strzelniczej na górnej otwartej platformie.
Baszta
Antyczna i średniowieczna budowla obronna; prostokątny występ muru, zwykle od niego nieco wyższy, otwarty od środka.
Baza
Baza - Oprofilowana podstawa trzonu kolumny, pilastra lub filara.
Bieg
Nieprzerwany ciąg schodów.
Blankowanie
Zębate zwieńczenie muru obronnego, baszty itd., kryjące od zewnątrz chodnik lub pomost dla broniących.
Boniowanie
Boniowanie - Wywodzący się z rustyki dekoracyjny podział powierzchni muru za pomocą żłobków poziomych, ewentualnie również i pionowych, odcinających na ścianie pozorne ciosy.
Cios
Kamień ozdobny do celów budowlanych w formie sześcian.
Cokół
Cokół Masywna podstawa kolumny, filara, posągu itd., bądź naśladująca jego formy wyodrębniona podbudowa ściany, również i pilastra
Dach krokwiowy
Dach skonstruowany z par pochyłych belek (krokwie), tworzących wraz z łączącą je dołem poziomą belką trójkątne wiązar.
Dach mansardowy
Dach łamany: tzn. łamany w ten sposób, że górne jego płaszczyzny są mało pochyłe, a dolne strome i często kryjące użytkowe poddasz.
Dach polski łamany
Polski odpowiednik dachu mansardowego, charakteryzujący się jednakową stromizną połaci, występował w niemonumentalnej architekturze miejskiej i rezydencjalnej co najmniej od poł. XVII w.
Faseta
We wnętrzu zaokrąglone przejście od ściany do sufitu, zwykle wyodrębnione profilowaniem.
Filar
Filar- Masywna, pionowa podpora, wolno stojąca lub wtopiona w ścianę.
Fresk
Malarstwo ścienne wykonane na świeżym tynku. Farba penetruje w mokry tynk zapewniając długotrwałość i stabilność techniczną obrazów.
Fronton (tympanon)
Wywodzące się ze szczytów antycznych świątyń oprofilowane, trójkątne (rzadziej półkoliste) zwieńczenie zestawu porządku architektonicznego.
Fryz
Głowica (kapitel)
Głowica - Dekoracyjnie opracowany wieńczący element kolumny lub pilastra.
Groteska
Linearny ornament wici roślinnej, połączonej z festonami owocowymi, motywami architektonicznymi, maskami, przedstawieniami ludzkimi, zwierzęcymi itp.
Gurt (pas)
Zgrubienie sklepienia w postaci płaskiego łuku, podłożonego jakby pod jego powierzchnię.
Gzyms
Gzyms - Poziomy profil wieńczący porządek architektoniczny bądź w ogóle budowlę (gzyms koronujący), niekiedy również obiegający ściany dla zaakcentowania podziału na kondygnacje (gzyms kordonowy); zob. porządek architektoniczny.
Kapitel
Zob. głowica
Kartusz
Dekoracyjne tło i obramienie np. tarczy herbowej, tablicy inskrypcyjnej lub innej eksponowanej płaskorzeźby.
Kaseton (skrzyniec)
Na stropie, podniebieniu łuku lub sklepieniu element podziału na wgłębne pola, rozdzielone pasami, profilami lub żebrami.
Kolumna
Kolumna- Podpora, posiadająca okrągły lub wieloboczny trzon, zwieńczony wyodrębnioną głowicą i zwykle wsparty na wyodrębnionej bazie.
Koncha
Krypta
Kaplica podziemna, często pod prezbiterium, bez okien, początkowo przeznaczona na przechowywanie relikwii, później także na cele grzebalne.
Kurtyna
Odcinek muru lub wału obronnego pomiędzy basztami, bastejami lub bastionami.
Laska, laskowanie
Lizena
Płaski pas dzielący pionowo ścianę.
Loggia
Sklepione, wsparte na arkadach podcienie lub półotwarta galeria.
Lukarnia
Małe okienko w dachu - często w ozdobnym obramieniu, kryte ozdobnym zadaszeniem.
Luneta
Rodzaj sklepienia uzupełniającego sklepienie główne, a pokrywajacego występy wnętrza, przestrzenie nad otworami itp.
Maswerk
Sredniowieczne ażurowe wypełnienie ostrołuku okna (nadświetla lub płyciny), bardzo dekoracyjne - wykonane przeważnie w kamieniu.
Mezzanino
Niskie piętro nad główną, wysoką kondygnacją budynku; niekiedy również małe, o poziomych proporcjach okienka tego piętra.
Moduł
Podstawowa jednostka w systemie proporcji budynku (również porządku architektonicznego), o długości każdorazowo dobieranej do jego skali.
Nawa
W kościele wyodrębniona dla wiernych większa część budowli. Nawa poprzeczna nazywana jest transeptem.
Pawilon narożny
W architekturze pałacowej duża, czworokątna dobudowa narożna, wyodrębniona w bryle.
Pilaster
Pilaster - Pionowy płaski element dekoracyjny ścian w formie pasa zwieńczonego głowicą i wspartego na bazie na podobieństwo kolumny.
Pinakiel
Gotyckie dekoracyjne zwieńczenie skarpy, baldachimu itd. w kształcie wieżyczki najeżonej pąkami.
Plafon
Obraz wstawiony w sufit lub malowany na nim.
Płycina
Wgłębione pole o charakterze dekoracyjnym w ścianach, boazeriach, drzwiach itp.
Portal
Portal - Dekoracyjnie rozbudowane ujęcie drzwi lub bramy lub okien.
Portyk
Przyjęty z fasady antycznej świątyni typowy motyw architektoniczny złożony z kolumnady i wieńczącego ją frontonu, występujący w postaci otwartego występu budynku bądź wstawiony w jego lico przed wgłębnym podcieniem jako portyk wgłębny, bądź też jako portyk ślepy, stanowiący tylko dekoracyjne rozczłonkowanie ścian.
Porządek architektoniczny
Półkolumna
Kolumna częściowo wtopiona w ścianę.
Profil, profilowanie
Profil - Element rozczłonkowania architektonicznego złożony z biegnących równolegle żłobków, wałków, listew, opasek, itd.
Przęsło
Pionowy, zasadniczy składnik podziału ściany (zawarty między filarami, kolumnami itd.) lub sklepienia wyodrębnionego przez gurty czy wykształcone z nich żebra; również przestrzenny składnik wnętrza budynku ograniczony przez długość przęsła ściany i rozpiętość kryjącego je przęsła sklepiennego.
Przypora
Odciążająca ściana dostawiona do filara po przeciwnej stronie niż spływające nań sklepienie; łuk przyporowy.
Rustyka
Mur z wielkich ciosów o starannie obrobionych krawędziach, a w wewnętrznym polu półobrobionym, lub dekoracyjnie żłobionym, bądź też ociosanym na kształt szlifowanych drogich kamieni (rustyka diamentowa).
Ryzalit, zryzalitowanie
W elewacji budynku wysunięcie naprzód pewnej partii ściany.
Serliana (Palladiański motyw)
Zestaw porządku architektonicznego o trzech przęsłach - bocznych, zamkniętych belkowaniem i środkowym nakrytym łukiem.
Sgraffito
Dekoracyjna ściana polegająca na wyskrobywaniu zewnętrznych warstw suchego tynku i odsłanianiu warstw spodnich o kontrastowym - innym zabarwieniu.
Skarpa
Filar dostawiony na zewnątrz budynku dla jego podparcia albo odciążenia rozporu wewnętrznego sklepienia.
Sklepienie
Układy przestrzenno-konstrukcyjne:
układy dekoracyjne:
Sterczyna
W architekturze gotyckiej pionowa laska zwieńczona uproszczonym pinaklem; sterczynowy szczyt o podziałach pola oraz sylwecie wzbogaconej sterczynami
Szczyt
Przedłużenie w górę ściany dla zakrycia trójkątnego otworu poddasz.
Trakt
W budynku rząd pomieszczeń równej głębokości; trakty liczy się od głównej ściany frontowej, w stosunku do której biegną one równolegle; stąd określenia: dom jedno-, dwu- i trzytraktowy, trakt frontowy, tylny itd.
Tryptyk
Ołtarz złożony z trzech skrzydeł - części środkowej - nieruchomej i bocznych - zamykanych "drzwi" ozdobionych rzeźbami i malarstwem.
Tympanon
Wątek - (wiązanie)
Sposób układu cegieł lub kamieni w murach budynków.
Wole oczka
Dekoracyjny motyw architektury antycznej i nowożytnej.
Woluta (ślimacznica)
Skręcone spiralnie naroże głowicy porządku jońskiego, używane również jako samodzielny motyw dekoracyjny.
Wspornik
Wspornik - Wysunięty z lica ściany mniej lub bardziej ozdobny profilowany element, podtrzymujący okap, sklepienie, posąg, itp.
Wykusz
Bezpośrednio związany z wnętrzem, nadwieszony na zewnętrznej ścianie budynku wieloboczny lub prostokątny występ o ściankach potraktowanych jak okna i balustrady.
Zwornik
Zwornik - Kamień wstawiony w miejscu zbiegu żeber sklepiennych, lub ozdobny element stosowany na środku okna lub drzwi.
Żebro
Profilowany element, przeważnie również o charakterze konstrukcyjnym, występujący wzdłuż linii przenikania się pól sklepienia i przenoszący obciążenia sklepienia na węzły konstrukcyjne.
Gzyms cokołowy
Gzyms cokołowy - to poziomy element architektoniczny, w formie pasa wysuniętego przed lico muru.Chroni ściany przed ściekającą wodą opadową. Wyróżnia się kilka rodzajów gzymsów; gzymsy zewnętrzne dzielą się na gzymsy wieńczące, międzypiętrowe lub inaczej zwane pasowe, oraz cokołowe. Gzymsy wewnętrzne to np. kominkowe, piecowe lub podokienne.
Gzyms wieńczący
gzymsy wieńczące - ich głównym zadaniem jest optyczne zakończenie budowli, a dodatkowo spełniają funkcję ozdobną i estetyczną.
Kroksztyny
Kroksztyn to zakończenie belki stropowej wystającej przed elewację (lico) budynku. Określenie to używane jest także w stosunku do podobnych z kształtu elementów architektonicznych podtrzymujących np. balkon.
Naczółek
Naczółek Najbardziej dekoracyjnym elementem okna jest gzyms nadokienny.
Ze względu na klasycyzującą formę architektoniczną (w większości wypadków) można użyć w stosunku do niego określenia naczółek.
Na początku XIX w. gzymsy nadokienne nie posiadały żadnych zdobień, nie różniły się od pionowych listw obejmujących ościeżnice, tworząc z nimi jednostajną prostokątną opaskę okna.
Najstarsze naczółki o formie trójkątnej znane są od początku lat 30. XIX w. Jest to forma najpopularniejsza, obecna do samego końca wieku.
Na przełomie 3 i 4 ćw. XIX w. obok tej typowej formy pojawiają się naczółki o większym bogactwie formy, trzymające się jednak określonej symetrii i sztywności. Nawiązują one do form roślinnych lub przybierają rodzaj korony wieńczącej okno.